Pałac w Wożuczynie

Wieś położona jest nad rzeką Wożuczynką, w obrębie Grzędy Sokalskiej. Po raz pierwszy miejscowość wymieniona została w 1409 r., kiedy erygowano tu kościół i parafię łacińską. W 1415 r. notowany był prawdopodobnie pierwszy właściciel - Jakub z Wożuczyna, a w 1439 r. Jan z Wożuczyna. Dziesięć lat później wymieniany był tu Piotr z Wożuczyna. W 1632 r. właścicielem wsi został Jerzy Wożuczyński, którego syn Jan w 1634 r. był studentem Akademii Zamojskiej. W 1675 r. majątek należał do Jana Konstantyna Wożuczyńskiego. Na początku XVIII w. jego właścicielem został Stanisław Jan Wilhorski, od którego w połowie lat 30. XVIII w. Wożuczyn kupił Wilhelm Mier i przebudował wcześniejszy zamek w okazałą barokową rezydencję. Wilhelm był żonaty z Barbarą Geschau, z którą miał dwóch synów: Jana i Józefa. Zmarł w 1758 r., a majątek po nim odziedziczył syn Jan, starosta wilkowski, żonaty z Marią Tarnowską. Po śmierci Jana Miera w 1790 r., Wożuczyn i Komarów dostał w spadku jeden z jego synów - Feliks. Feliks ożenił się z córką stryja Józefa - Agnieszką i w posagu otrzymał znaczną część majątku znajdującego się w rękach Mierów. Niewiele interesował się tutejszym majątkiem, a większą część życia spędził na dworze w Wiedniu.

W 1800 r. majątek kupił na licytacji sędzia Jan Kraczewski, żonaty z Salomeą Juskiewicz. Jeszcze w I połowie XIX w., prawdopodobnie po śmierci Jana Kraczewskiego, majątek trafił w ręce Antoniny z Kraczewskich i Jana Wapińskich. Córka Wapińskich, Ubolda, wyszła za mąż za Jana Wyżgę i w 1829 r. wniosła mu w posagu Wożuczyn. Po Janie majątek trafił w ręce jego synów: Marcelego i Władysława. Jednak wkrótce jedynym właścicielem został Marceli, żonaty z Teresą Wojciechowską. Po nich wieś odziedziczył syn Tomasz, żonaty najpierw z Marią Romerówną, a następnie z Malczewską. Miał on jedynego syna, zmarłego bezpotomnie w 1937 r., i dwie córki: Wandę i Annę Gierlicz.

Pierwszy drewniany dwór obronny istniał już w XV w. W końcu XVI w. murowany zamek zaczął wznosić Jakub Wożuczyński. Miał on kształt czworoboku, otoczonego fosą i murem z 4 bastejami na narożach. Basteje były półokrągłe i czworoboczne ze strzelnicami kluczowymi. Z późniejszych opisów wiadomo, że przy dziedzińcu otoczonym dekoracyjnym murem od strony wsi stał budynek gospodarczy, a w ogrodzie północnym dwie oranżerie, altany, studnia i grota. Pałac otaczał park włoski i ogród angielski, tzw ogród dolny. Przed wejściem, na postumentach, stały wazony z egzotycznymi roślinami. Obecnie relikty dawnej świetności pałacu to obeliski obronne stojące samotnie w polu. Widoczne resztki ceglanego muru to dawne arkady. Na północ od południowej bastei znajdował się park angielski – obecnie las.

W 1739 r. zamek był bardzo dobrze ufortyfikowany, ponieważ odparł liczne najazdy tatarskie. Następnie Wilhelm Mier dokonał przebudowy w stylu szkockim, ale elementy obronne zostały zachowane. Powstały też piękne tarasy i ogrody włoskie. W ogrodach Wilhelma Miera były stawy, rzeźby i teatr. Sam właściciel do kościoła pływał łodzią przez stawy. Jego syn gościł w pałacu króla Stanisława Augusta. Wjazd utworzono od wschodu. Jego syn Jan ponownie przebudował rezydencję, zacierając fortyfikacje. Po 1829 r. Tomasz Wyżga przeprowadził renowację i upiększanie pałacu. Rozbudował wówczas most z podwójną arkadą zwieńczoną figurą Jana Nepomucena. Podczas I wojny światowej Austriacy zniszczyli pałac. Wówczas uległy zniszczeniu obrazy m. in. Malczewskiego, porcelana, meble, srebra oraz fortepian, na którym komponował Fryderyk Chopin. W 1907 r. poeta Kazimierz Laskowski nazywał pałac „Petit Tranonu" mianem najpiękniejszej rezydencji w kraju. Później był on stopniowo rozbierany przez Wandę Wielowieyską i Annę Gerhczową. Kolejne rozbiórki doprowadziły pałac do obecnego stanu, tj. ruiny. W wożuczyńskim pałacu mieszkali Głowaccy - rodzice Bolesława Prusa. Obecnie w budynku bramnym znajduje się biblioteka.

• Andrzej Łuczyński, Grażyna Hołubowicz-Klitza, Rezydencje magnackie i dwory szlacheckie Lubelszczyzny, Cęść 4, powiaty: biłgorajdzki, hrubieszowski, janowski, tomaszowski, zamojski, Dęblin 2011.

Tekst i zdjęcia: Andrzej Łuczyński