Dwory i Pałace Podlasia

Wpisami do rejestru zabytków województwa podlaskiego objęta jest liczna grupa obiektów nazwanych umownie „inne” (122; 3,19%), zabytkowa zieleń (119; 1,6%) i obiekty gospodarcze (110; 4,71%). Obiekty inne to m.in. różnego rodzaju ogrodzenia, bramy i mała architektura; najliczniej występują one w powiecie białostockim (22), na terenie województwa przedział statystyczny wynosi między 2 a 14. Zabytkowa zieleń to przede wszystkim XIX-wieczne parki miejskie, parki przypałacowe, parki dworskie oraz aleje. Najliczniej występuje ona w powiatach białostockim (19), grajewskim (10) i łomżyńskim (10). Najcenniejsze z obiektów to z pewnością założenie przy pałacu Branickich w Białymstoku i ich rezydencji letniej w Choroszczy. W pozostałych powiatach przedział statystyczny wynosi między 2 a 8. Obiekty gospodarcze to przede wszystkim różnorodne przykłady stodół, spichlerzy, obór, stajni i miejskich budynków gospodarczych. Największe ich skupisko występuje w powiatach sejneńskim (41), grodzkim Białystok (22) i hajnowskim (10). W pozostałych przedział statystyczny wynosi między 0 a 5. Nieliczną grupę zabytków stanowią obiekty folwarczne (86; 1,61%), przemysłowe (76; 3,06%), rezydencje (72; 1,49%) i układy urbanistyczne (67; 6,23%). Obiekty folwarczne to w dużej mierze XIX-wieczne oficyny, czworaki, spichlerze, stodoły, obory itp. Występują one najliczniej w powiatach grajewskim (18), wysokomazowieckim (18), białostockim (11) i hajnowskim (10). W pozostałych powiatach przedział statystyczny wynosi między 0 a 6. W 4 powiatach (Łomża, Suwałki, suwalski, zambrowski) nie występuje ten rodzaj zabytków.

Rezydencje to zróżnicowane formalnie i stylistyczne pałace, dwory i siedziby fabrykantów. Występują one najliczniej w powiatach białostockim (10), bielskim (7), sejneńskim (7) i grodzkim Białystok (5). W pozostałych powiatach przedział statystyczny wynosi między 0 a 3.

Ze względu na czas powstania najliczniej reprezentowanym w rejestrze zabytków województwa podlaskiego rodzajem są obiekty datowane na XIX w. (1192; 3,87% zasobu krajowego z tego okresu). W tym zbiorze mieszczą się m. in. zespoły dworskie.

Za zagrożoną należy uznać znaczną część obiektów gospodarczych wchodzących w skład zespołów dworskich, folwarcznych, zagród wiejskich. Obiekty te nierzadko wzniesione mniejszym sumptem (gorszy materiał i wykonanie), często nieremontowane stanowią zbiór, który dość płynnie może zmienić grupę weryfikacyjną. Podobnie dzieje się z założeniami parkowymi, alejami, cmentarzami, które są zaniedbane i niepielęgnowane. Poważnie zagrożone są obiekty z zespołów dworskich, które przez lata były siedzibami Państwowych Gospodarstw Rolnych. Nieliczne wróciły do właścicieli lub ich spadkobierców, nierzadko są we władaniu Agencji Własności Rolnej, która często dzierżawi grunty rolnikom pod działalność rolniczą, bez obiektów. Tylko nieliczne obiekty, jako np. inwentarskie, są użytkowane, ale reszta (dwory, inne obiekty z zespołu) pozostaje nieużytkowana i jest zagrożona (m.in. Bęćki z XVIII w., Słucz z XIX/XX w., Bzury z końca XIX w, Wojdy z początku XX w., Glinki z XIX/ XX w.). Problematyczną grupę stanowią obiekty mieszkalne pozostające w zasobach zarządów komunalnych (w powiatach grodzkich Białystok, Łomża, Suwałki). Często jest to zbiór zaniedbany, niedoinwestowany, zamieszkiwany przez uboższą warstwę społeczeństwa, która w poczuciu tymczasowości nie dba należycie o powierzone im mienie.